Osmanlı Kent Yönetiminin Modernleşmesi Sürecinde Muhtarlık Seçimleri
Anahtar Kelimeler:
Muhtar, Osmanlı, seçim, mahalle, köyÖzet
Osmanlı Devleti’nde mahalle ve köy yerleşim yerlerinin kontrolünü sağlamak amacıyla II. Mahmud’un saltanatı yıllarında muhtarlık teşkilatı kurulmuştur. Teşkilatın kurulmasıyla imamların ve kadıların beledi ve yönetsel yetkileri belirli çerçevede sınırlanmış, idari alanda ise merkezî otoriteyi daha da güçlendirmek ve henüz yeni kaldırılmış olan Yeniçeri Ocağı’nın ardından oluşan yönetim ve asayiş boşluğunu doldurmak amaçlanmıştır. 1829’da İstanbul’da Bilâd-ı Selâse (Galata, Üsküdar ve Eyüp)’deki mahallelerde ilk muhtar seçimi yapılmıştır. Muhtarlık ilk olarak başkent İstanbul’da uygulansa da kısa süre içerisinde taşrada da yaygınlaştırılmıştır. Bu yazıda ilk olarak tarih boyunca mahalle yönetimi üzerinde durulmuştur. İkinci olarak muhtarlık teşkilatının kurulmasına değinilmiştir. Üçüncü ve son olarak ise teşkilatın Osmanlı Devleti yıkılana kadar geçirdiği değişim ve dönüşüme açıklık getirilmiştir. Yazıda, ayrıca muhtar seçimlerinin kendine özgü şartları, muhtar adaylarında aranan nitelikler ve muhtarlardan beklenen görevler üzerinde de durulmuştur. Yazının başlıca amacı son zamanlarda yeniden öne çıkan muhtarlığın Osmanlı tarihindeki yerinin belirlenmesidir. Çalışmanın kaynakları arşiv malzemeleri, düstur ve muhtarlık teşkilatına dair yayınlanmış araştırma eserleridir.
Referanslar
Arşiv Belgeleri
Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
Başkanlık Osmanlı Arşivi Sadaret Mektubî Kalemi, Umum Vilayat: BOA, A.MKT. UM, 91/ 63, H-21-03-1268/ 14 Ocak 1852; BOA, A.MKT. UM, 538/ 89, 6 Şaban 1278/ 6 Şubat 1862.
Başkanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Mütenevvia: BOA, DH. MTV, 17/ 43, 18 Şevval 1330/ 30 Eylül 1912.
Başkanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız Perakende Evrakı Müfettişlikler ve Komiserlikler Tahriratı: BOA, Y.PRK. MK, 18 /7, H 08-12-1321/ 25 Şubat 1904.
Başkanlık Osmanlı Arşivi, Teftişat-ı Rumeli Evrakı (Rumeli Müfettişliği): BOA, TFR. I.UM, 4/ 365, H-24-12-1321/ 12 Mart 1904.
Başkanlık Osmanlı Arşivi, Dâhiliye Hukuk Müşavirliği: BOA, DH. HMŞ, D: 1/ 2, 22-05-1334/ 27 Mart 1916.
Başkanlık Osmanlı Arşivi, Meclis-i Valâ: BOA, MVL, D: 974, G: 29, 9 C. 1280/21 Kasım 1863.
Araştırma ve Başvuru Eserleri
Ahmed Lütfi Efendi, Lütfi Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
Ahmed Vefik Paşa, Lehçe-i Osmanî, C. II, Matbaa-i Amire, İstanbul 1293.
AKŞİT, Ahmet, “Selçuklular Devrinde Kent İskânı ve Mahalleler”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 5, S. 1, Aralık 2014, s. 67-88.
AKYILDIZ, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform (1836-1856), Eren Yayınları, İstanbul 1993.
AKYILDIZ, Ali, “Muhtar”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 31, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2006, s. 51-53.
ALİAĞAOĞLU, Alpaslan, UĞUR, Abdullah, “Osmanlı Şehri”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 38, Ağustos 2016, s. 1-24.
ATASOY, Veysel, Türkiye’de Mahalli İdarelerin Yapısı ve Yeniden Düzenlenmesi, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını, İstanbul 1992.
BAL, Hüseyin-AYGÜL, Hüseyin, UYSAL, Meryem Tuna, OĞUZ, Nuran, “Muhtarların Sosyal-Ekonomik Özellikleri ve Mahalle-Kentsel Sorunlara Yaklaşımları (Isparta Örneği)”, Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, C. 17, S. 2, Haziran 2012. s. 17-40.
BAYARTAN, Mehmet, “Osmanlı Şehrinde Bir İdari Birim: Mahalle”, Coğrafya Dergisi, S.13, Mayıs 2005, s. 93-107.
BAYARTAN, Mehmet, “Osmanlı’dan Günümüze Kütahya Şehrinin Yapı Taşları: Mahalleler”, Coğrafya Dergisi, S. 18, Aralık 2010, s. 57-70.
BAYKARA, Tuncer, “Selçuklular Devrinde İğdişlik Kurumu”, Belleten, C. 60 Sayı: 229, Aralık 1996, s. 681-694.
BAYRAM Mikail, Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Kömen Yayınları, Konya 2005.
BEYDİLLİ, Kemal, “Mahmud II.”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 27, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2003, s. 352-357.
ÇADIRCI, Musa, “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilâtının Kurulması Üzerine Bir İnceleme”, Belleten, C. 34, S. 135, Temmuz 1970, s. 409-420.
ÇİĞDEM, Aysu, “İstanbul Şehrinden Metropoliten İstanbul’a Mahallelerin Mekânsal Dağılışı 1950-2001”, İstanbul Dergisi, Ocak 2002, s. 51-58.
DEMİR, Kemal-ÇABUK, Suat, Türk Dönemi Kayseri Kenti ve Mahalleleri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2013.
Düstur, I. Tertip, C. I, İstanbul 1289.
ERDAGÖZ, Özcan, “Mahalle Yönetimi ve Geleceği”, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, S. 1, Ocak 2012, s. 59-101.
ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, C. 4, S. 4, Aralık 1984, s. 69-78.
ERYILMAZ, Bilal, Yerel Yönetimlerin Yeniden Yapılanması, Bileşik Yayınları, İstanbul 1997.
FAROQHİ, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, (çev.Elif Kılıç) Tarih Vakfı Yurt Yayını, 5. Baskı, İstanbul 2005.
Hüseyin Remzi, Lugat-ı Remzi, C. II, Hüseyin Remzi Matbaası, İstanbul 1305.
GÜMÜŞÇÜ, Osman-KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri, “Köy”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. Ek 2, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2019, s. 85-87.
GÜNEŞ, Mehmet, “Osmanlı Devleti’nde Muhtarlık Teşkilatının Kuruluşu ve Gelişimi (1829-1864)”, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2009 (Yüksek Lisans Tezi).
GÜNEŞ, Yaşar, “Mahalle Yönetimi”, Türk İdare Dergisi, S. 465, Aralık 2009, s. 113-131.
HIZLI, Mefail, “Osmanlı Mahalle İmamlarının Performanslarına Dair”, Tesam Akademi Dergisi, C. 1, S. 1, Ağustos 2014, s. 41-51.
İNALCIK, Halil, “İstanbul: Bir İslam Şehri”, (çev. İbrahim Kalın), İstanbul Tetkikleri Dergisi, C. 9, Aralık 2010, s. 243-268.
KAVRUK, Hikmet, Köy ve Mahalle: Yerleşim ve Yönetimi Birimi, Odak Yayınevi, Ankara 2004.
KAZANCIGİL, Ratip, Edirne Mahalleleri Tarihçesi (1529-1990), Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları, İstanbul 1992.
KELEŞ, Rifat, Kentbilim Terimleri Sözlüğü, İmge kitabevi, Ankara 2021.
KÖKLÜ, Tuna Emre, GÜL, Hüseyin, “Türkiye’de Mahalle Muhtarlığının Dönüşümü ve Yeni Muhtarlık Algısı”, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C. 1, S. 4, 2017, s. 719-732.
KRAMERS, Johannes Heindrik, “Mahalle”, İslam Ansiklopedisi, C. 7, Millî Eğitim Bakanlığı Yayını, İstanbul, 1976, s. 144.
Mehmed Salahi Bey, Kamus-ı Osmani, C. IV, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1313.
MERT, Özcan, “XVIII ve XIX. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kocabaşı Deyimi, Seçimleri ve Kocabaşılık İddiaları”, Prof Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1995, s. 401-407.
Muallim Naci, Lugat-i Naci, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul 1317.
OĞUZ, Süleyman, Osmanlı Vilayet İdaresi ve Doğu Rumeli Vilayeti (1878-1885), Cem Ofset Yayınları, Ankara 1987.
ORTAYLI, İlber, Türkiye İdare Tarihine Giriş, Turhan Kitabevi, 2. Baskı, Ankara 2000.
ORTAYLI, İlber, Osmanlı Toplumunda Aile, Timaş Yayınları, 12. Baskı, İstanbul 2010.
ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
ÖZDEMİR, Rifat, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1986.
PEKMAN, Yavuz, “Türk Tiyatrosunda “Başrol” Olarak Mahalle”, Tiyatro Eleştirmenliği ve Dramaturji Dergisi, S. 10, Mayıs 2012, s. 28-61.
SARIYILDIZ, Gülden, “Tanzimat ve Osmanlı Bürokrasisinde Yemin Müessesesi”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S. 1, Şubat 2013, s. 251-268.
SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, “Tanzimat Dönemi İmar Meclisleri”, OTAM, C. 3, S. 3, 1992, s. 323-332.
ŞAHİN, Musa, IŞIK, Esra, “Osmanlı’dan Cumhuriyete Mahalle Yönetimi”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 30, Ağustos 2011, s. 221-229.
Şemseddin Sami, Kamûs-ı Türkî, İkdâm Matbaası, Der-saadet 1317.
ŞENGÜN, Hayriye, “Mahalle, Mahalle Yönetimi ve Bir Dayanışma Mekânı Olarak Bayburt Mahalle Odaları”, Yerel Yönetimlerde Teknoloji ve Katılım, Orion Kitabevi, Ankara 2020, s. 315-336.
TABAKOĞLU, Ahmet, “Osmanlı İçtimâi Yapısının Ana Hatları”, Osmanlı Ansiklopedisi, C.4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, s. 17-31.
TANYELİ, Uğur, Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11.-15. Yüzyıl), İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, İstanbul 1987.
Türk Dil Kurumu Resmî İnternet Sayfası, “Mahalle”, https://sozluk.gov.tr /?ara=mahalle.
ULUSOY, Ahmet-AKDEMİR, Tekin, Mahalli İdarelerin Maliyesi, 2. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara 2002.
YEL, Ali Murat- KÜÇÜKAŞÇI, Mustafa Sabri, “Mahalle”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 27, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2003, s. 323-326.
İndir
Yayınlanmış
Nasıl Atıf Yapılır
Sayı
Bölüm
Lisans
Telif Hakkı (c) 2024 Murat HANİLÇE, Sinan ÇAKMAK
Bu çalışma Creative Commons Attribution 4.0 International License ile lisanslanmıştır.
